حدیث روزانه

قال امیر المونین علیه السلام :

تعریف تواضع

تواضع از ماده «وضع» به معنای فرو نهادن است. در مورد زنانی که مولود خود را به دنیا می آورند، «وضع حمل» گفته می شود و درباره کسی که خسارت و زیان دیده، واژه «وضیعة» به کار می رود و هنگامی که به عنوان یک صفت اخلاقی به کار می رود، «مفهومش این است که انسان خود را پایین تر از آنچه موقعیت اجتماعی اوست، قرار دهد.»

گاه تواضع به معنای تذلّل و خضوع و فروتنی و تسلیم تفسیر شده است. مرحوم نراقی می فرماید: «تواضع عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می کند.»

... به هر دو معنی، در روایات اشاره شده است که به نمونه هایی اشاره می شود:

امام باقر علیه السلام فرمود: «التَّوَاضُعُ الرِّضَا بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِهِ وَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَی مَنْ لَقِیتَ وَ أَنْ تَتْرُکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کُنْتَ مُحِقّاً؛ تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس، قانع باشد و هر گاه کسی را ملاقات کردی، در سلام پیشی بگیری و جر و بحث را رها کنی، هر چند حق با تو باشد.»

امام رضا علیه السلام فرمود: «التَّوَاضُعُ أَنْ تُعْطِیَ النَّاسَ مَا تُحِبُّ أَنْ تُعْطَاهُ؛ فروتنی این است که آنچه را دوست داری مردم به تو عطا کنند، به آنها عطا کنی.»

و در روایت دیگر از حضرت سؤال کردند: «حدّ تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد، متواضع محسوب می شود، چیست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلی دارد؛ یکی از مراحل آن این است که انسان قدر و موقعیت نفس خویش را بداند و در همان جایگاه با قلب سلیم [و پذیرش درونی] جای دهد و دوست نداشته باشد کاری درباره کسی انجام دهد، مگر همانند کارهایی که درباره او انجام می دهند. هر گاه بدی از کسی ببیند، آن را با نیکی پاسخ دهد. خشم خود را فرو برد و از گناهان مردم بگذرد و آنها را مورد عفو قرار دهد. خداوند نیکوکاران را دوست دارد.»

البته چنان که مرحوم فیض می گوید: «تواضع مانند سایر صفات، دارای افراط و تفریط و حد وسط است. حد افراط «تکبر» و حد تفریط «پذیرش ذلت و پستی» و حد وسط «تواضع» است. آنچه فضیلت محسوب می شود و قابل ستایش است، همان کوچکی کردن بدون پذیرش پستی و ذلت است.»

اهمیت تواضع

به همان نسبتی که تکبّر زیان آور و خطرناک است، تواضع لازم و مفید است؛ لذا در آیات و روایات از اهمّیت زیادی برخوردار است که به نمونه هایی اشاره می شود:

1. دستور تواضع به شخص پیامبر صلی الله علیه و آله

با اینکه پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله مبرّای از تکبر و غرور بوده است، با این حال، به جهت اهمیت تواضع، خداوند به او دستور ویژه به تواضع در مقابل مؤمنان می دهد؛ آنجا که می فرماید: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُوءْمِنینَ»؛ «[ای پیامبر!] بال و پر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می کنند، بگستر [و نسبت به آنها تواضع و مهربانی کن]!»

2. تواضع، نشانه بندگی

«وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»؛ «بندگان [خاص خدای[ رحمان، کسانی هستند که با آرامش [و بی تکبر] بر زمین راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند [و سخنان نابخردانه گویند]، به آنها سلام می گویند [و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند].»

3. حلاوت عبادت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَالِیَ لَا اَرَی عَلَیْکُمْ حَلَاوَةَ الْعِبَادَةِ قَالُوا وَ مَا حَلَاوَةُ الْعِبَادَةِ قَالَ التَّواضُعُ؛ چه شده که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است.»

4. بزرگ ترین عبادت

علی علیه السلام فرمود: «عَلَیْکَ بِالتَّوَاضُعِ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْظَمِ الْعِبَادَةِ؛ بر تو باد به تواضع که برترین عبادت است.»

5. برترین نسب

علی علیه السلام فرمود: «لا حَسَبَ کَالتَّوَاضُع؛ نسبی [در برتری] مانند فروتنی نیست.»

6. نعمتی که بدخواه ندارد

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: «التَّوَاضُعُ نِعْمَةٌ لَا یُحْسَدُ عَلَیْهَا؛ تواضع نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی شود.»

7. مباهات خدا به متواضعان

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند به پنج دسته [از انسانها] به فرشتگان مباهات می کند: به رزمندگان [راه خدا]، فقرا[یی که دین را به دنیا نمی فروشند]، کسانی که به خاطر خدا تواضع می کنند، ثروتمندانی که بی منت به مستمندان کمک می کنند و کسانی که در خلوت از خوف خدا گریه می کنند.»

نشانه های تواضع

در لا به لای روایات پیش گفته و تعریفهایی که از تواضع ارائه گردید، به برخی نشانه های تواضع نیز اشاره شد. در ضمن روایات دیگر نیز به اهم نشانه ها اشاره می شود:

1. ابتدا به سلام کردن؛ 2. پایین مجلس نشستن؛ 3. ریا و سمعه را ناخوش داشتن؛ چنان که علی علیه السلام فرمود: «ثَلَاثٌ هُنَّ رَأْسُ التَّواضُعِ اَنْ یَبْدَءَ بِالسَّلَامِ مَنْ لَقِیَهُ وَ یَرْضَی بِالدُّونِ مِنْ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ یَکْرَهُ الرِّیَا وَ السَّمْعَةَ؛ سه چیز است که سرآغاز [و نشانه های] تواضع است: ابتدا به سلام کردن به کسی که با او برخورد می کند، رضایت دادن به نشستن پایین مجلس و ریا و سمعه را ناخوش داشتن.»4. ترک جدل؛

5. از ستایش گریزان بودن؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ ... أَنْ یَتْرُکَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً وَ لا تُحِبَّ أَنْ یُحْمَدَ عَلَی التَّقْوَی؛ به راستی از [نشانه های [تواضع آن است که... جدل و جر و بحث را رها کند؛ هر چند حق با او باشد. و دوست نداشته باشد که بر تقوا ستایش شود.»

اقسام تواضع

همچنان که در تعریف تواضع اشاره شد، تواضعی که همراه با ذلت و پستی باشد، نه تنها ممدوح نیست، بلکه مذموم است. همین طور تواضع در مقابل ثروتمندان به خاطر ثروت آنها، از بدترین حالات انسان شمرده می شود.

علی علیه السلام فرمود: «مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ؛ کسی که در نزد ثروتمندی برود و در برابر او به خاطر ثروتش تواضع کند، دو سوم دین خویش را از دست داده است.»

و همچنین تواضع در مقابل کافران ممنوع است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُوءْمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرینَ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود باز گردد، [به خدا زیانی نمی رساند و[ خداوند به زودی جمعیتی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند. در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.»

معیار کلی برای تواضع مثبت و قابل تأیید این است که تواضع برای خدا باشد، مانند: تواضع در مقابل مؤمن به خاطر ایمانش، تواضع در مقابل فقیر و عالم و... به خاطر رضای خداوند؛ چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند به پنج دسته از فرشتگان مباهات می کند:... [از جمله:] وَ الَّذِینَ یَتَواضَعُونَ لِلَّهِ تَعَالَی؛ و کسانی که به خاطر خدا تواضع می کنند.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همچنین فرمود: «إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَبْداً مَنْ تَوَاضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛ به راستی برترین مردم از نظر بندگی کسی است که از موقعیت بالا فروتنی کند.»

فواید و منافع تواضع

به همان نسبتی که زیانهای تکبر تمام زوایای زندگی فردی و اجتماعی انسان را در بر می گیرد، به همان نسبت تواضع نیز برای زندگی فردی و اجتماعی انسان مفید و ثمربخش است که به اهم فواید آن اشاره می شود:

1. تمام خوبیها

امام صادق علیه السلام فرمود: «التَّوَاضُعُ أَصْلُ کُلِّ خَیْرٍ نَفِیسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفِیعَةٍ؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش و مقام والایی است.»

2. قبولی عبادات

آن حضرت در ادامه فرمود: «وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ شَرَّفَهُ اللَّهُ عَلَی کَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ... وَ لَیْسَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ یَقْبَلُهَا وَ یَرْضَاهَا إِلَّا وَ بَابُهَا التَّوَاضُعُ؛ و هر کسی برای خدا تواضع کند، خداوند او را بر بسیاری از بندگانش شرافت می بخشد... و هیچ عبادتی برای خدا مورد رضا و قبول نخواهد بود، مگر اینکه باب آن تواضع است.»

3. بلند مرتبگی

علی علیه السلام فرمود: «بِالتَّواضُعِ تَکُونُ الرِّفْعَةُ؛ تواضع انسان را بالا می برد.» و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إِنَّ التَّوَاضُعَ یَزِیدُ صَاحِبَهُ رِفْعَةً فَتَوَاضَعُوا یَرْفَعْکُمُ اللَّهُ؛ به راستی فروتنی باعث زیادی بالا رفتن صاحبش می شود. پس فروتنی کنید که خداوند شما را بالا برد.»

البته رفعت مقام متواضع به اندازه تواضع او نیست، بلکه همراه با عنایت و عظمت و بزرگی خداوند است. امام کاظم علیه السلام فرمود: «وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَرْفَعِ الْمُتَوَاضِعِینَ بِقَدْرِ تَوَاضُعِهِمْ وَ لَکِنْ رَفَعَهُمْ بِقَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ مَجْدِهِ؛ و بدان که خداوند متواضعین را به اندازه تواضعشان بالا نمی برد، بلکه به اندازه عظمت و بزرگی خود، آنها را بالا می برد.»

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث دیگر فرمود: «مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ فَهُوَ فِی نَفْسِهِ ضَعِیفٌ وَ فِی اَعْیُنِ النَّاسِ عَظِیمٌ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعَهُ اللَّهُ فَهُوَ فِی اَعْیُنِ النَّاسِ صَغِیرٌ وَ فِی نَفْسِهِ کَبِیرٌ؛ کسی که برای خدا فروتنی کند، خدا او را بالا می برد. پس او در نزد خویش ناتوان و ناچیز است، ولی در دید مردم بزرگ جلوه می کند. و کسی که تکبر ورزد، خدا او را پایین می آورد. پس او در چشم مردم کوچک است و در نزد خود [به خیالش] بزرگ جلوه می کند.»

زینت انسانهای بزرگ و بلندمرتبه نیز فروتنی است؛ چنان که علی علیه السلام فرمود: «زِینَةُ الشَّرِیفِ التَّوَاضُعُ؛ زیبایی [انسان [بزرگوار در فروتنی است.»

4. دانش و حکمت

از حضرت مسیح علیه السلام نقل شده است که: «بِالتَّوَاضُعِ تُعْمَرُ الْحِکْمَةُ لَا بِالتَّکَبُّرِ کَذَلِکَ فِی السَّهْلِ یَنْبُتُ الزَّرْعُ لَا فِی الْجَبَلِ؛ به وسیله تواضع [مزرعه [علم و دانش آباد می شود، نه با تکبر؛ همان گونه که زراعت در زمین نرم و هموار می روید، نه بر روی کوه.»

از امام کاظم علیه السلام همان مضمون به صورت کامل تری نقل شده است: «إِنَّ الزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی السَّهْلِ وَ لَا یَنْبُتُ فِی الصَّفَا فَکَذَلِکَ الْحِکْمَةُ تَعْمُرُ فِی قَلْبِ الْمُتَوَاضِعِ وَ لَا تَعْمُرُ فِی قَلْبِ الْمُتَکَبِّرِ الْجَبَّارِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ التَّوَاضُعَ آلَةَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّکَبُّرَ مِنْ آلَةِ الْجَهْلِ؛ به حقیقت زراعت در زمین نرم و هموار می روید، نه در کوه. پس همین طور حکمت در قلب متواضع [پرورش می یابد و] آباد می شود و در قلب متکبر ستم پیشه پرورش نمی یابد؛ زیرا خداوند فروتنی را وسیله عقل [و دانش] و تکبر را وسیله جهل قرار داده است.»

5. هیبت و وقار

از دیگر آثار فروتنی، به دست آوردن هیبت و وقار در بین مردم است. علی علیه السلام فرمود: «التَّوَاضُعُ یَکْسُوکَ الْمَهَابَةَ؛ فروتنی بر تو هیبت و بزرگی می پوشاند.»

6. نشر فضیلت

بسیارند کسانی که از راههای مختلف تلاش می کنند فضایل آنها در بین مردم انتشار یابد. برخی تکبر را عامل نشر فضایل می پندارند، و این خیالی بیش نیست. آنچه حقیقتا فضایل انسان را بروز می دهد، فروتنی است و آنچه رذایل را ظاهر و آشکار می کند، تکبّر و غرور و خودخواهی است. علی علیه السلام فرمود: «اَلتَّواضُعُ یَنْشُرُ الْفَضِیلَةَ وَ التَّکَبُّرُ یُظْهِرُ الرَّذِیلَةَ؛ فروتنی باعث نشر فضیلتها و تکبر عامل بروز رذایل است.»

7. محبوبیت در نزد مردم

اثر دیگر فروتنی، محبوبیت مردمی پیدا کردن است؛ همان چیزی که بسیاری تلاش می کنند از راههای ناصحیح به دست آورند، ولی اسلام توصیه کرده که تحصیل محبوبیت و جایگاه اجتماعی در گرو فروتنی است. علی علیه السلام فرمود: «ثَمَرَةُ التَّواضُعِ الْمَحَبَّةُ، ثَمَرَةُ الْکِبْرِ الْمَسَبَّةُ؛ میوه فروتنی، محبوبیت [در میان مردم [است و میوه [تلخ] تکبر، بدگویی [مردم].»

8. تنظیم امور

وقتی انسان دارای وقار و مهابت بود و در جامعه نیز دارای فضیلت و محبوبیت شد، یقینا کارهای روز مرّه او نیز از نظم و نظام متناسب برخوردار خواهد بود. علی علیه السلام فرمود: «بِخَفْضِ الْجَنَاحِ تَنْتَظِمُ الْاُمُورُ؛ با [فروتنی و[ گستردن بال و پر [برای دیگران] کارها تنظیم می یابد.»

راه رسیدن به تواضع

تواضع حقیقی؛ نه ظاهری و تصنعی، امری نیست که با پا شدن و خم شدن و مؤدبانه و سنگین و ملایم حرف زدن به دست آید. بسیارند کسانی که این گونه حرکات را برای صید دیگران و رسیدن به مقامات اجتماعی بیشتر پیشه خود ساخته اند؛ غافل از اینکه هرگز به آنچه می خواهند، دست نمی یابند. هر چند ممکن است چند صباحی همچون سراب باعث جذب و تمایل دلهای دیگران بشوند، ولی یقینا این جذب ماندگار و پایدار نخواهد بود. فروتنی ریشه دار که رنگ خدایی دارد، به چند امر حاصل می شود:

1. درک عمیق عظمت خداوند

آنکه شناخت و فهمید که در هستی جز خدا بزرگی وجود ندارد و بزرگی نیز جز در پرتو بندگی او میسر نیست، یقینا جز فروتنی راهی را بر نخواهد گزید.

علی علیه السلام فرمود: «لَا یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ یَتَعَظَّمَ فَإِنَّ رِفْعَةَ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ مَا عَظَمَتُهُ أَنْ یَتَوَاضَعُوا لَهُ؛ سزاوار نیست برای کسی که عظمت خدا را شناخته، بزرگی کند [و خود را برتر بداند]، پس بلند مرتبگی کسانی که عظمت او را می دانند، آن است که در برابر او فروتنی کنند.»

2. دانش حقیقی

علم و دانش واقعی نوری است که در قلبهای آماده و با لیاقت جای می گیرد و بارزترین ثمره آن فروتنی است. آری، درخت پر بار سر به زیر و چنار بی ثمر سر به فلک دارد. علی علیه السلام فرمود: «اَلتَّواضُعُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ؛ فروتنی میوه دانش است.»

و تجربه تاریخی نیز این را تأیید معیار کلی برای تواضع مثبت و قابل تأیید این است که تواضع برای خدا باشد، مانند: تواضع در مقابل مؤمن به خاطر ایمانش، تواضع در مقابل فقیر و عالم و... به خاطر رضای خداوند

می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که علم اولین و آخرین را داشت، برترین فروتنی را از خود نشان داد. علی علیه السلام درباره او چنین می فرماید: «وَ لَقَدْ کَانَ صلی الله علیه و آله یَأْکُلُ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ یَخْصِفُ بِیَدِهِ نَعْلَهُ ... وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ وَ یُرْدِفُ خَلْفَهُ؛ و [پیامبر صلی الله علیه و آله [روی زمین [بدون فرش] می نشست و غذا می خورد و با تواضع همچون بردگان جلوس می کرد و با دست خود کفش خویش را وصله می کرد ... و بر مرکب برهنه سوار می شد و [حتی [کسی را پشت سر خویش سوار می کرد.»

و علی علیه السلام نیز که باب علم نبی صلی الله علیه و آله است و هزار باب علم را از او فرا گرفته، افتخارش این است که «ابو تراب» و خاکنشین است.

3. توحید و بندگی

عامل دیگر برای رسیدن به تواضع، رسیدن به توحید الهی به معنای واقعی کلمه، از جمله توحید در عبادت و بندگی است. امام صادق علیه السلام فرمود: «وَ لَا یَعْرِفُ مَا فِی مَعْنَی حَقِیقَةِ التَّوَاضُعِ إِلَّا الْمُقَرَّبُونَ ]مِنْ عِبَادِهِ [الْمُسْتَقِلِّینَ بِوَحْدَانِیَّتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً...؛ و حقیقت تواضع را جز مقربانی که مستقل در وحدانیت خداوندند، درک نمی کنند. خداوند عز و جل می فرماید: بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که در زمین با آرامش [و بی تکبر] راه می روند... .»